Στο στόχαστρο μπαίνει ξανά η αναθηματική πλάκα για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τα ναζιστικά στρατεύματα στις 30 Οκτωβρίου 1944 καθώς, σύμφωνα με δημοσιεύματα του Τύπου, το Σώμα Ελεγκτών Δημόσιας Διοίκησης απέστειλε επιστολή στον δήμαρχο Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνο Ζέρβα με την οποία ζητείται η κατάθεση μιας σειράς εγγράφων και στοιχείων σχετικά με τη νομιμότητα της τοποθέτησής της.
Τα στοιχεία ζητούνται στο πλαίσιο έρευνας που διενεργείται, έπειτα από καταγγελίες συγκεκριμένης ομάδας πολιτών, οι οποίοι διαφωνούν με όσα αναγράφονται στην αναθηματική πλάκα και συγκεκριμένα από το γεγονός ότι η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τα ναζιστικά στρατεύματα, αποδίδεται στη δράση του ΕΛΑΣ.
Με την επιστολή τους προς τον κ. Ζέρβα οι επιθεωρητές – ελεγκτές ζητούν:
– Να αποσταλεί ο φάκελος ο οποίος αφορά τη διαδικασία ανάθεσης της κατασκευής και της τοποθέτησης της αναθηματικής πλάκας.
– Ενημέρωση για το εάν για την τοποθέτηση και το περιεχόμενο της αναθηματικής πλάκας λήφθηκε απόφαση δημοτικού συμβουλίου και εάν ναι, να αποσταλεί.
– Ενημέρωση για το εάν ο δήμος απάντησε σε τρεις επιστολές πολιτών οι οποίες εστάλησαν τον Οκτώβριο του 2017, του 2019 και τον Μάιο του 2021 και εάν ναι, να σταλούν οι απαντήσεις.
– Ενημέρωση για το εάν ο δήμος απάντησε σε δύο επιστολές της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Μακεδονίας Θράκης για το ίδιο θέμα, οι οποίες είχαν σταλεί τον Ιούλιο και τον Οκτώβριο του 2021.
Όπως αναφέρει το alterthess.gr η αναθηματική πλάκα τοποθετήθηκε το 2016 από την τότε διοίκηση Μπουτάρη στον Δήμο Θεσσαλονίκης και με την οποία αποτίεται φόρος τιμής «στη μνήμη των μαχητών του ΕΛΑΣ που απελευθέρωσαν τη Θεσσαλονίκη από τα ναζιστικά στρατεύματα κατοχής στις 30 Οκτωβρίου 1944» τον Ιούνιο του 2016 με απόφαση του δημοτικού συμβουλίου. Τότε εκδόθηκε και Προεδρικό Διάταγμα με το οποίο καθιερώθηκε η 30η Οκτωβρίου ως επέτειος απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης από τα στρατεύματα κατοχής.
Οι αντιδράσεις είχαν ξεκινήσει τότε από τον δημοτικό σύμβουλο και καταδικασμένου πλέον μέλους της νεοναζιστικής οργάνωσης Χρυσής Αυγής Αρτέμη Ματθαιόπουλο αλλά και στη συνέχεια από επικεφαλής των ακροδεξιών παρατάξων Γιάννη Κουριαννίδη και Ιωάννη Νασιούλα, που επιχείρησαν, με μια σειρά από ανυπόστατους ισχυρισμούς, να ανατρέψουν την ιστορική αλήθεια ότι ήταν οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ που, έχοντας πρώτα εμποδίσει την καταστροφή του μεγαλύτερου μέρους των υποδομών της από τους αποχωρούντες ναζί, απελευθέρωσαν την πόλη, με τους κατοίκους της να τους επιφυλάσσουν ενθουσιώδη υποδοχή. Τα προηγούμενα χρόνια μάλιστα η αναθηματική πλάκα βεβηλώθηκε πολλές φορές με ναζιστικά σύμβολα. Σημασία έχει να αναφέρουμε πως ακόμα και μέλη της διοίκησης Ζέρβα, αμφισβητούν την ιστορική αλήθεια και αμφισβητούν με δημόσιες παρεμβάσεις τους την απελευθέρωση της πόλης από τον ΕΛΑΣ.
Ότι κι αν κάνουν τελικά οι υπάλληλοι του κεφαλαίου και των ιμπεριαλιστών, κεντρικοί και τοπικοί άρχοντες ή νεοναζί, στην ιστορία της πόλης και του λαού της η αλήθεια είναι μία. Και έχει εγγραφεί βαθιά και με ανεξίτηλο μελάνι στην συλλογική της μνήμη…
Παραθέτουμε σχετική ανάρτηση από την ιστοσελίδα Εθνική Αντίσταση-ΔΣΕ:
«Αι προθέσεις της ΟΜΜ (Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας) είναι να μπορέσουμε: Να καταλάβουμε τη Θεσσαλονίκη έγκαιρα (…) Να καταλάβουμε τα ζωτικά κέντρα της Ανατολικής Μακεδονίας και Δυτικής Θράκης και ν’ αρπάξουμε όσο μπορέσουμε βουλγαρικό υλικό ιδιαίτερα σε οπλισμό και πυρομαχικά» [1].
Η ΟΜΜ έδινε εντολή στη 10η Μεραρχία «να κάμη όσο περισσότερη ζημιά στους Γερμανούς, να τους αρπάξη όσα μπορέση υλικά και οπλισμό (…) Να είναι σε θέση να χτυπήση ή να εκμεταλλευθή κατάρρευση των Βουλγάρων και αφοπλίση την 8η Μεραρχία που είναι στην περιοχή».Τονιζόταν ιδιαίτερα: «Πρέπει να κατανοηθή ότι: Δίδομε πρωταρχική σημασία στην κατάληψη της Θεσσαλονίκης».
Η απελευθέρωση της πόλης στις 30 Οκτώβρη δεν ήταν καθόλου απλό γεγονός. Οχι τυχαία, για δεκαετίες μετά απαγορευόταν ο γιορτασμός της. Η αστική τάξη γνωρίζει το γιατί: Η Θεσσαλονίκη ήταν σημαντικό κέντρο της αστικής εξουσίας και ιδιαίτερα σημαντικό για τους Αγγλους που είχαν ήδη συμφωνήσει με τη Γερμανία να τους παραχωρήσει την πόλη.
Σύμφωνα με καταγεγραμμένη μαρτυρία του Αλμπερτ Σπέερ, υπουργού Πολεμικής Βιομηχανίας του Χίτλερ, έγινε στη Λισαβόνα μια μυστική συμφωνία μεταξύ Γερμανών και Αγγλων, για την οποία του έκανε σχετική αναφορά ο αρχηγός του Γερμανικού Επιτελείου, στρατηγός Γιοντλ. Σύμφωνα με τον Σπέερ, «η συμφωνία αυτή (…) αφορούσε (…) την εκκένωση απ’ τα γερμανικά στρατεύματα της Ελλάδος, χωρίς Βρετανική ενόχληση (…) Ο Φον Οβεν που ήταν διευθυντής τύπου του υπουργείου προπαγάνδας, αναφέρει σε βιβλίο του που έγραψε μετά τον πόλεμο, ότι ο Γκαίμπελς είχε μετάσχει ο ίδιος στις διαπραγματεύσεις για τη σύναψη της συμφωνίας αυτής (…) Το τίμημα της συμφωνίας, κατά τη δική μου γνώμη, ήταν να παραχωρηθεί η Θεσσαλονίκη από τους Γερμανούς στους Αγγλους, να μπορέσουν να την καταλάβουν αμαχητί και μ’ αυτό τον τρόπο η Ελλάδα να περιέλθει στο δυτικό στρατόπεδο. Και βέβαια ο Χίτλερ θα διατηρούσε ανέπαφες τις δυνάμεις του που κατείχαν τον Ελληνικό χώρο».
Η απελευθέρωση της πόλης από τον ΕΛΑΣ, λοιπόν, δεν ήταν μια εύκολη υπόθεση, καθώς στο μεταξύ είχε υπογραφεί η συμφωνία της Καζέρτας , που έθετε τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ κάτω από τις διαταγές του Σκόμπι.
Παρέλαση στην Ελεύθερη Θεσσαλονίκη
Να πώς περιγράφεται εκείνη η μέρα στο έγγραφο 379940, που βρίσκεται στο Αρχείο του ΚΚΕ: «Στις 16 Οκτώβρη τα τμήματα του εφεδρικού ΕΛΑΣ Θεσσαλονίκης με αποφασιστική εξόρμησή τους είχαν καταλάβει όλες τις συνοικίες της πόλης και περιόρισαν τους γερμανούς στο κέντρο της. Κάτω από την πίεση των τμημάτων της 11ης Μεραρχίας και την απειλή του εφεδρικού ΕΛΑΣ Θεσσαλονίκης οι κατακτητές στις 28 Οκτώβρη εγκατέλειψαν την πόλη.
Και τη στιγμή που οι δυνάμεις της δεκάτης μεραρχίας του ΕΛΑΣ που ήταν διαταγμένες κατά μήκος της κοιλάδας του Αξιού χτυπούσαν και κυνηγούσαν τους κατακτητές οι άγγλοι (…) έδιναν διαταγές στους εθνοπροδότες της ΠΑΟ και συνεργάτες των γερμανών (…) να είναι έτοιμοι και να περιμένουν.
Το σατανικό σχέδιο του Σκόμπυ ήταν ολοφάνερο (…) διέταξε όπως οι δυνάμεις της 9ης και 10ης μεραρχίας του ΕΛΑΣ Μακεδονίας να μην προχωρήσουν πέρα από τον Αξιό προς τη Θεσσαλονίκη και τις δυνάμεις της 6ης Μεραρχίας να μην περάσουν το Στρυμώνα».
Αφησε δηλαδή ανοικτό το χώρο εκείνο ακριβώς όπου ήταν συγκεντρωμένες και όπου δρούσαν όλες οι αστικές δυνάμεις, που είτε συνεργάζονταν με τους Γερμανο-βούλγαρους, είτε μόνο με τους Βρετανούς, είτε και με τους δυο, πάντως σε κάθε περίπτωση εναντίον του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.
«Με το σχέδιο αυτό – σημειώνεται στο έγγραφο- ο Σκόμπυ απέβλεπε στο να βρει δυνάμεις συγκροτημένες και έτοιμες τις ορδές των ταγματαλητών που τις καθοδηγούσε με τους εδώ πράκτορές του και κρατώντας τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ σε μεγάλη απόσταση απ τη Θεσσαλονίκη να διευκολύνει τους εθνοπροδότες να καταλάβουν την πόλη και να του την παραδώσουν (…) οι αιχμάλωτοι ηγέτες τους απεκάλυψαν τα σχέδια των άγγλων (…) Τα σχέδια αυτά έλεγαν: Μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης θα συγκεντρωθούν οι δυνάμεις των προδοτών και μέσω του Στρυμώνα θα κατευθυνθούν στην Ανατολική Μακεδονία όπως ενωμένοι με τον Αντών – Τσαούς θα καταλάβουν την Ανατολική Μακεδονία – Θράκη».
Γιατί να γίνει αυτό; Γιατί ήδη ο Κόκκινος Στρατός έκανε επέλαση στα Βαλκάνια και η αντίθεση σοσιαλισμού – καπιταλισμού συνεχιζόταν με διάφορους τρόπους, τόσο εμφανώς όσο και «αφανώς», στο πλαίσιο της αντιχιτλερικής – αντιαξονικής σύμπραξης.
Διαφωτιστική η εξέλιξη: Στις 25 Οκτώβρη τα παραδοθέντα στον Κόκκινο Στρατό βουλγαρικά στρατεύματα αποχώρησαν από την Ανατολική Μακεδονία – Θράκη. Σχετικά με αυτή την περιοχή έγραφε ο Δημητρόφ στις 6 Οκτώβρη του 1944: «Ο Στάλ(ιν) επικοινώνησε μαζί μου: Οι Βούλγαροι πρέπει να αποσύρουν τα στρατεύματά τους απο τη Θράκη και τη Μακεδονία. Σημαντικό είναι να διεκδικηθεί η επιστροφή του βουλγ(αρικου) στρατού που οι Αγγλοι θέλουν να αφοπλιστεί. Η ανακωχή καθυστερείται από τους Αγγλους οι οποίοι θέλουν να (την) υπογράψει ο Ουίλσον και όχι ο Τολμπούχιν» (Ημερολόγιο Δημητρόφ).
Να γιατί οι Αγγλοι έσπευδαν να χρησιμοποιήσουν τα τάγματα ασφαλείας σ’ αυτή την περιοχή. Για να εκτελεστεί αυτό το σχέδιο είχαν γίνει οι σχετικές προετοιμασίες: Ο Βρετανός ταγματάρχης Μίλερ είχε υπό την προστασία του τον Τσαούς Αντών (Φωστερίδη) και την ομάδα του, που για τις ανάγκες της περίστασης τους «έντυσε» ΕΔΕΣ, δηλαδή νόμιμη απελευθερωτική ομάδα. Ηδη από το Σεπτέμβρη και τον Οκτώβρη, ο Τσαούς Αντών βοηθούσε τους Γερμανούς να αποχωρήσουν. Το ίδιο και τα τμήματα του Μιχάλαγα, του Κισά Μπατζάκ[2], Παπαδόπουλου και άλλων ταγματασφαλιτών.
Παρέλαση του 50ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ
Ήδη από το καλοκαίρι είχαν μαζευτεί στη Θεσσαλονίκη, για λόγους ασφαλείας, οι ηγέτες των κυριότερων δωσιλογικών οργανώσεων της Μακεδονίας. Ο Γ. Πούλος[3], ο οποίος μάλιστα οχύρωνε το σπίτι του (Π. Μελά 32 και Γρ. Παλαμά) ζητώντας από τον Δήμο να καλύψει τα έξοδα, ο Κισά Μπατζάκ (Κυρ. Παπαδόπουλος) από τον Κούκο Κατερίνης, συνοδευόμενος από τον Ξενοφώντα Γιοσμά κ.ά. Τον Σεπτέμβριο πολλοί συνεργάτες των ναζί αναχωρούν, σιδηροδρομικώς ή αεροπορικώς, για τη Γερμανία συναποκομίζοντας και πολλά από τα περιουσιακά στοιχεία που τους απέφερε αυτή η συνεργασία.[4] Κι ενώ το Ελληνικό Εθελοντικό Σώμα του Πούλου θα υποχωρήσει με τις υπόλοιπες δυνάμεις της Βέρμαχτ για να συνεχίσει να πολεμά μέχρι την άνοιξη του 1945 στη Σλοβενία και την Αυστρία, ο Εθνικός Ελληνικός Στρατός (ΕΕΣ) του Κισά Μπατζάκ, η Εθνική Ελληνική Ασφάλεια Πόλεως Θεσσαλονίκης του Αντώνη Δάγκουλα[5] κι άλλες ομάδες ταγματασφαλιτών, αφού εξαπέλυσαν ένα τελευταίο όργιο τρομοκρατίας (όπως τα μπλόκα της Καλαμαριάς, 13.8, και της Κάτω Τούμπας, 24.9),[6] προσπαθούν να ελιχθούν και να χρισθούν… «αντιστασιακοί» εντασσόμενοι στον ΕΔΕΣ. Ο Κισά Μπατζάκ σε επιστολή του στον Αντών Τσαούς (Αντ. Φωστερίδη), στις 8.9.1944, έγραφε: «Είμαστε όλοι στην πραγματικότητα παιδιά του ΕΔΕΣ και το Δ που μας λείπει από τον ΕΕΣ ελπίζουμε με τη βοήθειά σας να το προσθέσουμε το ταχύτερο».[7] Τόσο ο Δάγκουλας, όσο κι ο Κισά Μπατζάκ έρχονται και σε συνεννοήσεις τον νέο γενική διοικητή Μακεδονίας Αθ. Χρυσοχόου, κατόπιν τα μέλη των ομάδων τους φορούν (αυτοβούλως) πηλήκια του ΕΔΕΣ κι ως τις 20.10 αποχωρούν από τη Θεσσαλονίκη και συγκεντρώνονται λίγα χιλιόμετρα έξω από την πόλη, στο χωριό Άγιος Αθανάσιος.[8] Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Τομανάς: «Λίγες μέρες πριν φύγουν οι γερμανοί από την πόλη μας, οι ταγματασφαλίτες του Πούλιου, του Δάγκουλα, του Βήχου και του Κισά Μπατζάκ συναθροίστηκαν στην πλατεία Αγίας Σοφίας και, “υπό τας ευχάς των ιερέων των ταγμάτων”, ορκίστηκαν να πολεμήσουν ως το τέλος τους “κομουνιστουλάρ”. Μόλις τελείωσε η τελετή, οι ταγματασφαλίτες δια της Εγνατίας και της οδού Μοναστηρίου πήραν τον δρόμο για το Κιλκίς»[9] (για την ακρίβεια, στο Κιλκίς κατέληξαν μετά την παραμονή τους στον Αγ. Αθανάσιο).
Οι κινήσεις κι οι ελιγμοί των ταγματασφαλιτών θα διευκολύνονταν, αν η Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ (που είχε στρατιωτικό διοικητή τον υποστράτηγο Ευρ. Μπακιρτζή, καπετάνιο τον Μ. Βαφειάδη και επιτελάρχη τον αντισυνταγματάρχη πυροβολικού Κ. Λαγγουράνη)[10] υπάκουε στον σχετικό όρο της Συμφωνίας της Καζέρτας που απαγόρευε την είσοδο των μονάδων της στην περιοχή μεταξύ Αξιού και Στρυμόνα.[11] Από τα μέσα Οκτωβρίου δυνάμεις του εφεδρικού ΕΛΑΣ έλεγχαν ουσιαστικά την Άνω Πόλη (το αρχηγείο του είχε εγκατασταθεί στη βίλα Μοσκώφ, στην πλατεία Τερψιθέας),[12] καθώς και τους περισσότερους περιφερειακούς προσφυγικούς συνοικισμούς έχοντας μάλιστα αφοπλίσει τους σταθμούς χωροφυλακής που υπήρχαν σ’ αυτές τις συνοικίες, ιδιαίτερα μετά την επιτυχή απόκρουση της τελευταίας επίθεσης των Ταγμάτων Ασφαλείας στην περιοχή της Νέαπολης, της Βάρνας και των Συκιών (16.10), ενώ δυνάμεις της ΧΙ μεραρχίας (που είχε δύναμη περίπου 3.000 μαχητές και στρατιωτικό διοικητή τον συνταγματάρχη ιππικού Ι. Παπαθανασίου, καπετάνιο τον Λασάνη (Θανάσης Γκένιος) και επιτελάρχη των λοχαγό πεζικού Θ. Κάρλο)[13] πλησιάζουν στην πόλη από τη Χαλκιδική.[14]
Εγραψε σχετικά ο στρατηγός Σαραφης: «Οι άγγλοι αξιωσαν να τους αναγνωρίσουμε σαν αντάρτες του ΕΔΕΣ και να κρατήσουν τον οπλισμό τους. Φυσικά δεν δεχτήκαμε και εφαρμόσαμε και για αυτούς τη διάταξη των ταγμάτων ασφαλείας» [15].
Οι πρωταγωνιστές
Την εφαρμογή του σχεδίου για την παρεμπόδιση του ΕΛΑΣ να ελευθερώσει την πόλη είχε αναλάβει ο συνταγματάρχης Χρυσοχόου, επιτελάρχης του στρατηγού Τσολάκογλου και πρώτου δωσίλογου πρωθυπουργού. Αυτός ήταν και ο πραγματικός αρχηγός της ένοπλης οργάνωσης ΥΒΕ/ΠΑΟ.
Αυτός ζήτησε να σπεύσουν οι ένοπλοι του Κισά Μπατζάκ να μπουν στην πόλη πριν από τον ΕΛΑΣ. Προσδιόρισε, μάλιστα, την έναρξη της επιχείρησης για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης στις 28 Οκτώβρη.
Ο Κισά Μπατζάκ, που υπέγραφε πια ως μέλος των «Εθνικών Ομάδων Ελλήνων Ανταρτών» του αρχηγείου ΕΔΕΣ Μακεδονίας, σημείωνε: «Η απόφασις αύτη ελήφθη κατόπιν προσκλήσεως των Αρχών και του Εθνικόφρονος πληθυσμού Θεσσαλονίκης. Ο Γενικός Διοικητής Συνταγματάρχης Αθανάσιος Χρυσοχόου δι’ αντιπροσωπείας εμπόρων και Αξ/κων παρουσιασθείσης την 25ην τρέχοντος παρέγγελε κατηγορηματικώς και εγγράφως προς ημάς ότι όλοι, Αρχαί και νομιμόφρων Λαός, είναι παρά το πλευρόν μας προς επιβολήν της τάξεως του Νόμου».
Αυτήν την κατάσταση ευνοούσαν και οι Γερμανοί. Σύμφωνα με καταγραφή που αναφέρεται σε έγγραφο του γερμανικού Α2 για τη Θεσσαλονίκη: «Το κομμουνιστικό στοιχείο είναι εδώ, όπως και στην Αθήνα, τόσο ισχυρό, που με βεβαιότητα πρέπει να αναμένεται πρώτα η κατάληψη της πόλης υπό τον EΛΑΣ (…) να χρησιμοποιείται γι’ αυτά τα ζητήματα εκτεταμένα ο γενικός επιθεωρητής Χρυσοχόου, ο οποίος με πρωτοβουλία του πρέπει να θέτει σε δράση Τάγματα Ασφαλείας, Αστυνομία και Χωροφυλακή, όπως το έπραξε ο Ράλλης στην Αθήνα».
Στις 26.10 ο υπολοχαγός Στ. Πέτροβας κι ο επίλαρχος Βασ. Ζωάκος, που βρίσκονται στον Άγιο Αθανάσιο, όπου έχουν στρατωνιστεί οι ταγματασφαλίτες μετά την αποχώρησή τους από την πόλη, στέλνουν τηλεγράφημα στο αρχηγείο του ΕΔΕΣ Μακεδονίας. «Την 23ην τρέχοντος ελάβομεν εντολήν παρά του κ. Υπουργού Γενικού Διοικητού Μακεδονίας Συν/χου Ιππικού Χρυσοχόου Αθανασίου να έλθωμεν εις επαφήν μετά των ανεγνωρισμένων τμημάτων του ΕΔΕΣ ίνα ανακοινώσωμεν ότι Εθνική ανάγκη επιβάλλει το ταχύτερον να σπεύσωσι προς κατάληψιν της πόλεως Θεσσαλονικης ήτις ευρίσκεται ουσιαστικώς υπό Κομμουνιστικήν κατοχήν από εβδομάδος […] Ο Λαός της Θεσ/νίκης αναμένει με ανυπομονησίαν την είσοδον των Τμημάτων του ΕΔΕΣ προς απελευθέρωσιν της πόλεως από την κομμουνιστικήν τυραννίαν […] Γενικώς η κατάστασις της πόλεως είναι οικτρά διατελούσα υπό των Κουμμουνιστών πέλμα της εκδικήσεως και της αρπαγής, η δε μείζων και υγιά μερίς του Ελληνικού πληθυσμού της πόλεως ζητεί την απολύτρωσίν του». Ως ημερομηνία έναρξης της επιχείρησης κατάληψης της πόλης από τις δυνάμεις του ΕΔΕΣ και των ταγματασφαλιτών ορίζεται η 28.10.[16]
Αυτά τα κατακάθια διατάχθηκαν να καταλάβουν την πόλη για να την παραδώσουν στα αφεντικά τους.
Τι έγινε
Οι Γερμανοί άρχισαν να αποφυλακίζουν τους αξιωματικούς του ΕΔΕΣ που κρατούνταν στο στρατόπεδο «Παύλος Μελάς», με την εντολή να στελεχώσουν τον ΕΕΣ του Κισά Μπατζάκ. Διατάσσουν τον Δάγκουλα και τα τμήματα του ΕΕΣ να παραμείνουν κοντά στην πόλη. Ο Κισά Μπατζάκ μεταφέρει τα τάγματα στον Αγιο Αθανάσιο, 20 χλμ. έξω από τη Θεσσαλονίκη, και όλοι μαζί παρουσιάζονται από δω και πέρα ως ΕΔΕΣ. Μέσα στη πόλη επιχειρούν ήδη να χτυπήσουν στις γειτονιές που ελέγχει ο ΕΛΑΣ:
Διαβάζουμε στην εφημερίδα «Εφοδος», όργανο της ΕΠΟΝ:
«Στις 16/10 το πρωί δύναμη από 150 ταγματαλήτες επετέθηκε απ’ όλες τις πλευρές στις συνοικίες Βάρνα, Συκιές, Καλλιθέα, Νεάπολη…
Η αντεπίθεση κράτησε 2 ώρες… Αποτέλεσμα της οποίας ήταν να απωθηθούν οι αλήτες αφήνοντας επί του πεδίου της μάχης 8 νεκρούς.
Στις 11 επετέθηκε ένα νέο κύμα από 108 ταγματαλήτες, οι 62 με κέντρο τη Νεάπολη».
Το ίδιο βράδυ ξεσπούν διαδηλώσεις: 1.000 νέοι στην Ξηροκρήνη, όπως και στην Αγία Τριάδα, 6.000 στην Καλαμαριά, 3.000 στην Τριανδρία, άλλοι τόσοι στου Χαριλάου, και 3.000 στην Τούμπα.
Η εφημερίδα «Ελευθερία» του ΕΑΜ καταγράφει: «Ο Χρυσοχόου (…) έστειλε τα τάγματα ασφαλείας και τους αλήτες του Κυριάκου Παπαδόπουλου (Κισάμπατζακ) στις λαϊκές συνοικίες της Θεσσαλονίκης για να τις μετατρέψει σε σφαγείο… Με τα παλικάρια του ΕΛΑΣ επικεφαλής σε παλλαϊκό ξεσηκωμό οι κάτοικοι της Νεάπολης και των γύρω συνοικιών τσάκισαν τις ορδές των επιδρομέων και ξάπλωσαν πάνω από 100 νεκρούς και τραυματίες».
Στις 20 και 22 Οκτώβρη οργανώνονται ξανά μαχητικές διαδηλώσεις με αίτημα τη διάλυση των ταγμάτων ασφαλείας.
Τις τεταμένες κι ελπιδοφόρες ημέρες του δεύτερου δακεπενθημέρου περιγράφει κι ο, έγκλειστος στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Παύλου Μελά, Λεωνίδας Γιασημακόπουλος στο ημερολόγιο του. «Κυριακή 15/10/44 […] Ευτυχώς η απελευθέρωσις της Ελλάδος προχωρεί. Σήμερα, μετά τας Αθήνας ανηγγέλθη η απελευθέρωσις της Κερκύρας. Φαίνεται ότι η Θεσσαλονίκη θα μείνη στο τέλος […] Αι ανατινάξεις συνεχίζονται. […] Χθες μπροστά στην αγορά Μοδιάνο έκαψαν ένα αυτοκίνητο γεμάτο αρβύλες καινούργιες. Επίσης στον Σταθμόν έκαψαν τέσσαρα βαγόνια γεμάτα πανί κάμποτ […] Δευτέρα 16/10/44 […] Κατά τας 8:30 εσημάνθη συναγερμός […] Έτσι διαψεύσθη η προχθεσινή διάδοσις ότι η πόλις εκηρύχθη ανοχύρωτος. Μόλις έληξεν ο συναγερμός ηκούσθησαν συνεχείς πυροβολισμοί από την Νεάπολιν. Όσον προχωρεί η ημέρα, τόσον στην Νεάπολιν η κατάστασις λαμβάνει μορφήν μάχης. Από μακρυά διακρίνομεν ομάδας δύο-δύο, τριών-τριών να προχωρούν προσεκτικά. Φαίνεται ότι επιχειρούν εκκαθάρισν του εδάφους. Φυσικά οι εκκαθαρισταί είναι οι Εαμίται και εκκαθαριζόμενοι οι Ταγματατζήδες […] Χωρίς τι οριστικόν βαυκαλιζόμεθα ότι έως την Τετάρτην θα απολυθώμεν. Μάθαμε ότι δι’ όλης της ημέρας η αγορά Θεσσαλονίκης ήτο κλειστή και δεν έπαυσαν οι συμπλοκαί μεταξύ Ε.Α.Μ. και Ταγμάτων […] Το βραδάκι έμεινα έξω, έως τας 6:30 ακούονται ζωηραί αι ζητωκραυγαί της Νεαπόλεως. Οι κατισχύσαντες Εαμίται διασκεδάζουν. Το ευχάριστον ότι οι Γερμανοί είναι απαθείς θεαταί και οι δικοί μας δεν ενοχλούν καθόλου τους Γερμανούς […] Το ψωμί σήμερα πωλήθηκε στην φυλακήν τρία δισεκατομμύρια […] Τρίτη 17/10/44 […] Στην Νεάπολιν επικρατεί το Ε.Α.Μ. Ομοίως στην Τούμπαν και Χαριλάου. Στην λοιπήν Θεσσαλονίκην ακόμη τα Τάγματα […] Έχουν συγκεντρωθή αυτοκίνητα, προβολείς και ένα σωρό οχήματα του Στρατού στο στρατόπεδόν μας και Γερμανοί πολλοί. Φαίνεται απ’ εδώ θ’ αρχίσουν να γκρεμοτσακίζωνται. Ο Θεός να δώση! […] Τετάρτη 18/10/44 […] Πέρασε η ημέρα χωρίς να πραγματοποιηθή η ελπίς περί της ομαδικής απολύσεώς μας. Απελύθησαν μαζύ με τους πρωινούς εν όλω εννέα και απέδρασεν ο μικρός Δημήτριος Γιαμούρας εκ Διδυμοτείχου. Έτσι η δύναμις της φυλακής κατήλθεν εις 185. Μετεδόθη έξωθεν η πληροφορία ότι είκοσι δύο επιτροπαί εκ διαφόρων κοινωνικών τάξεων παρουσιάσθηκαν στον Μητροπολίτην και μετ’ αυτού στον Γενικόν Διοικητήν Χρυσοχόου δια την απόλυσιν μας. Πάντως δεν είναι απίθανο να μείνωμεν και ολόκληρον τον μήνα Οκτώβριον μέσα, εκτός εάν γκρεμοτσακισθούν και φύγουν οι Γερμανοί […] στας 10 μ.μ. επλάγιασα με την ελπίδα ότι η είδησις περί επικειμένης καταλήψεως της Θεσσαλονίκης υπό του Μπακιρτζή με τρεις μεραρχίας θα αληθεύση […] Πέμπτη 19/10/44 […] Δυστυχώς η ημέρα σήμερα δεν άρχισε καλά, διότι μια γερμανική κλούβα με έξι Γερμανούς με αυτόματα […] όλοι της G.F.P. [= Geheime Feldpolizei, Μυστική Αστυνομία Στρατού], μετέφεραν επτά νέους συλληφθέντας στις Συκιές Θεσσαλονίκης. Εκεί δηλαδή που περιμέναμε να απολυθούμε αυτοί φέρνουν καινούργιους […] Παρασκευή 20/10/44. Το παρόν σημείωμα το γράφω ελεύθερος […] ήκουσα τη ραδιοφωνική εκπομπή του Λονδίνου. Από παντού οι Γερμανοί τσακίζονται. Και απ’ εδώ φεύγουν και με ταχύν ρυθμόν. Η οργάνωσις του Ε.Α.Μ. όλο και επεκτείνει την κατοχήν της μέσα στην πόλιν».[17]
Οι μάχες
Στις 26 προς 27 του Οκτώβρη, δυνάμεις του ΕΛΑΣ, αψηφώντας την εγγλέζικη εντολή (όπως αναφέρθηκε παραπάνω), ξεκινούν από το Ελευθεροχώρι με πλοιάρια του ΕΛΑΝ και αποβιβάζονται στη Χαλκιδική. Την ίδια νύχτα, τμήματα της 10ης Μεραρχίας και η Ταξιαρχία Ιππικού, που υπάγονταν τακτικά στην ΟΜΜ, άλλα απ’ τη Μεθώνη με το ΕΛΑΝ και άλλα με σχεδίες από Αλιάκμονα και Αξιό κατευθύνθηκαν προς τον ίδιο στόχο. Ηδη από τις 17 Οκτώβρη, κλιμάκιο της διοίκησης της Ομάδας Μεραρχιών του ΕΛΑΣ βρισκόταν μέσα στην πόλη. Αρχίζουν οι μάχες. Με τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ να σφίγγουν τον κλοιό, οι Γερμανοί επισπεύδουν την αναχώρησή τους από τη Θεσσαλονίκη, ενώ οι ταγματασφαλίτες καταφεύγουν στο Κιλκίς.
Η προτελευταία μέρα του Οκτώβρη είναι η τελευταία της γερμανικής στρατιωτικής παρουσίας στη Θεσσαλονίκη. Ομάδες σαμποτέρ ανατινάζουν την Εφορεία Υλικού Πολέμου (στην περιοχή των σημερινών δικαστηρίων) και εγκαταστάσεις στο Τελωνείο (το σημερινό επιβατικό σταθμό στο λιμάνι). Προσπαθούν να καταστρέψουν και το εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος (τις σημερινές εγκαταστάσεις της ΔΕΗ στην Αγ. Δημητρίου) και τους αλευρόμυλους Αλλατίνι. Αμφότερες τις πολύτιμες εγκαταστάσεις διασώζει η παρέμβαση μαχητών του εφεδρικού, κυρίως, ΕΛΑΣ που με σύντομες αψιμαχίες αναχαιτίζουν τις μικρές γερμανικές δυνάμεις. Γύρω στις δυο με τρεις μετά το μεσημέρι όλη η Θεσσαλονίκη έχει ελευθερωθεί.[18] Οι δυνάμεις της χωροφυλακής είχαν οχυρωθεί στο κτίριο της ΧΑΝΘ, αλλά τελικά παραδόθηκαν.[19] Το ίδιο κτίριο θα έχει ως έδρα η νέα δημοτική αρχή που διόρισε το ΕΑΜ με επικεφαλής τον καθηγητή Δημήτρη Καββάδα.[20].
Οι γερμανοί ανατινάζουν το τελωνείο
Στις 30 του Οκτώβρη του 1944 ο ΕΛΑΣ είναι κυρίαρχος της πόλης, ενώ τμήματά του σε συνεχή επαφή με τον εχθρό, τον καταδίωξαν μέχρι τα γιουγκοσλαβικά σύνορα, προκαλώντας του σοβαρές απώλειες.
Σε τηλεγράφημα που εστάλη την ίδια μέρα από το στρατηγείο της ΟΜΜ στο αρχηγείο του ΕΛΑΣ αναφέρεται μεταξύ άλλων: «Τμήματά μας εισήλθαν Θεσσαλονίκη σήμερον 3ην μετά μεσημβρία, στοπ, λαός Θεσσαλονίκης έξαλλος από ενθουσιασμό διατρέχει οδούς πόλεως εναγκαλιζόμενος αντάρτες, στοπ, εργοστάσια ηλεκτρισμού και μύλος Αλατίνι κατόπιν επεμβάσεως Ε.Λ.Α.Σ., διεσώθηκαν, στοπ. Εστία εθνοπροδοτών ΧΑΝ παρέδωσε βαρύ οπλισμό, στοπ. Θα αναγκαστεί εις παράδοσιν, στοπ. Τμήματά μας προσανατολίζονται προς δυτικόν τμήμα πόλεως για χτυπήματα, στοπ (…) Παρόν τηλεγράφημα παρακαλώ δοθεί ΠΓ του ΚΚΕ, στοπ».
Αποκατάσταση Εβραίων
Η εαμική εξουσία άρχισε να αποκαθιστά τους Εβραίους που επέστρεφαν στη Θεσσαλονίκη. Σε κάποιες περιπτώσεις, η επανεγκατάσταση των Εβραίων στα σπίτια τους ή τα μαγαζιά τους έγινε αυθόρμητα, μιας και πλέον δεν υπήρχε ο φόβος. Σε άλλες περιπτώσεις, όμως, το ΕΑΜ, που διέθετε καταλόγους με τις εβραϊκές περιουσίες, παρενέβαινε κι αποκαθιστούσε τους Εβραίους που διεκδικούσαν πίσω τις περιουσίες τους. Σύνολο σαράντα με πενήντα περιουσίες δόθηκαν στους Εβραίους Θεσσαλονικείς, ύστερα από παρέμβαση του ΕΑΜ, χωρίς να υπολογίζεται ο αριθμός της αυθόρμητης ανάκτησης από τους ίδιους τους Εβραίους.
Ας σημειώσουμε ότι την περίοδο της εαμοκρατίας οι Εβραίοι που εμφανίζονταν ήταν αυτοί οι λίγοι που είχαν παραμείνει κρυφά στη Θεσσαλονίκη ή στην υπόλοιπη Ελλάδα κι αυτοί που είχαν ανέβει στο βουνό μαζί με τους αντάρτες. Οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος που βρίσκονταν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, άρχισαν να επιστρέφουν στη Θεσσαλονίκη μετά τον Μάη του ’45, λίγους μήνες δηλαδή μετά τη λήξη της εαμοκρατίας. Ολόκληρο το 1945, λοιπόν, και με πολλούς περισσότερους να επιστρέφουν, υπήρχαν μόλις 37 περιουσίες που αποδόθηκαν πίσω στους Εβραίους ιδιοκτήτες τους.
Η διοίκηση της ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας
Παραπομπές:
[1](σήμα της διοίκησης της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ στις 2 Σεπτέμβρη 1944)
[2] Κυριάκος Παπαδόπουλος (Κισά Μπατζάκ). Ο Κυριάκος Παπαδόπουλος γεννήθηκε στον Δυτικό Πόντο, όπου και σχημάτισε την πρώτη αντάρτικη ομάδα. Υπήρξε επικεφαλής του ποντιακού αντάρτικου ως το τέλος. Στα 1924 εγκαταστάθηκε στον Κούκο της Πιερίας. Στην αρχή της κατοχής πήγε στην Ήπειρο για να αγοράσει όπλα που είχε εγκαταλείψει ο ελληνικός στρατός. Λέγεται ότι έφερε περί τα 1500 όπλα στην Πιερία, αριθμός που φαντάζει υπερβολικός. Δείχνει ωστόσο την απόφαση των τουρκόφωνων ποντίων να υπερασπιστούν μόνοι τους, με το όπλο στο χέρι, τα χωριά τους και τις οικογένειές τους. Τότε μπήκαν στο παιγνίδι οι Γερμανοί. Ο Κισα Μπατζάκ τους ζήτησε να μην έρθουν στον Κούκο, ο οποίος ήταν γεμάτος όπλα, για να μπορέσει να συνεχίσει την άμυνά του έναντι του ΕΛΑΣ. Οι Γερμανοί συμφώνησαν ευχαρίστως, χωρίς όμως να δώσουν πρόσθετο οπλισμό, όπως ζητούσε ο πόντιος οπλαρχηγός. Κάτι που έκαναν αργότερα, όταν ο Κούκος κατόρθωσε να αποκρούσει τις πρώτες επιθέσεις του ΕΛΑΣ, στο τέλος του 1943. Η μάχη κράτησε από τις 17 έως τις 24 Νοεμβρίου 1943, οπότε επενέβησαν οι Γερμανοί υπέρ των αμυνομένων. Μετά από όλα αυτά ο Κισά Μπατζάκ βρέθηκε πολύ ενισχυμένος. Μπόρεσε να επεκτείνει την «άμυνα» εναντίον του ΕΛΑΣ σε πολλά χωριά της περιοχής, στα οποία δημιουργήθηκαν αντικομμουνιστικές επιτροπές, οι οποίες εξοπλίστηκαν και σχημάτισαν μεταξύ τους δίκτυο. Το άμεσο όφελος για τους Γερμανούς ήταν προφανές: ο ΕΛΑΣ δεν μπορούσε πλέον να απειλεί την Κατερίνη και τη σιδηροδρομική γραμμή, ενώ και οι γραμμές ανεφοδιασμού του έγιναν επισφαλείς. Το καλοκαίρι του ’44 ο Κισά Μπατζάκ, αδιαμφισβήτητος πλέον αρχηγός των αντιεαμικών δυνάμεων που συνεργάζονταν με τους Γερμανούς, μετέφερε την έδρα του στη Θεσσαλονίκη και από εκεί διηύθυνε τον πόλεμο κατά του ΕΛΑΣ σε ολόκληρη την Κεντρική και Δυτική Μακεδονία. Παράλληλα, βρέθηκε χρόνος για μια επίσκεψη στη Βιένη (!) και, φυσικά, για συγχαρητήριο τηλεγράφημα στον Χίτλερ, μετά την απόπειρα δολοφονίας του. Ο επίλογος γράφτηκε στο Κιλκίς (3), όπου μετά τη μάχη, προσπαθώντας να οδηγήσει εκτός μια μεγάλη ομάδα ανδρών του, ο Κισά Μπατζάκ τραυματίστηκε και αυτοκτόνησε.
[3] Γεώργιος Πούλος. Καταγόταν από τον Πλάτανο της ορεινής Ναυπακτίας. Απότακτος αντισυνταγματάρχης, βενιζελικός. Συμμετείχε στη Μικρασιατική Εκστρατεία και στο κίνημα του 1935. Μετά την κατάκτηση της χώρας από τους Γερμανούς προσπάθησε να δραστηριοποιηθεί πολιτικά, ως εθνικοσοσιαλιστής πλέον, με μηδαμινά αποτελέσματα. Σχημάτισε στη Θεσσαλονίκη μια ομάδα ενόπλων τραμπούκων, από 120 περίπου μέλη, τα οποία επιδόθηκαν κυρίως σε πλιάτσικο, με αποτέλεσμα οι Γερμανοί να τους διαλύσουν. Η συνεργασία όμως με τον Πούλο συνεχίστηκε. Το καλοκαίρι του ’43 ο Πούλος εγκαταλείπει την «πολιτική» και στρέφεται στον ένοπλο αγώνα κατά του ΕΛΑΣ στη Δυτική και Κεντρική Μακεδονία, επικεφαλής 300 περίπου ανδρών, οι οποίοι στην πλειοψηφία τους ήταν τυχοδιώκτες. Οι άντρες αυτοί κατατάχτηκαν για τα προνόμια που εξασφάλιζαν και δευτερευόντως εξαιτίας του μαχητικού αντικομμουνισμού τους, σε συνδυασμό με τον αντισλαυϊσμό και αντιβουλγαρισμό. Πολλοί ήταν άνεργοι Θεσσαλονικείς, που δελεάστηκαν από το συσσίτιο, το μισθό, την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη (και για τις οικογένειες) και τα λοιπά προνόμια. Το σώμα του Πούλου διακρίθηκε για τη σκληρότητα εναντίον των αμάχων και για το πλιάτσικο στο οποίο επιδόθηκε. Οι Γερμανοί τον χρησιμοποιούσαν, τον ανεχόντουσαν αλλά και τον περιφρονούσαν. Την ίδια περιφρόνηση προς τον Πούλο έδειχναν οι ελληνικές κατοχικές αρχές (πχ ο Χρυσοχόου, η αστυνομία της Θεσσαλονίκης κλπ) αλλά και οι Άγγλοι. Ένας μικρός αριθμός ενόπλων του Πούλου παρέμεινε εντός της Θεσσαλονίκης, όπου συνελάμβανε και βασάνιζε «κομμουνιστάς», οι οποίοι στη συνέχεια οδηγούνταν στο στρατόπεδο «Παύλος Μελάς». Ο Πούλος και οι άντρες τους ακολούθησαν συντεταγμένοι τους αποχωρούντες Γερμανούς και πολέμησαν για λογαριασμό του Τρίτου Ράιχ σε βορειότερα κλίματα. Επέστρεψε στην Ελλάδα για να δικαστεί ως δωσίλογος και μετά τη δίκη του εκτελέστηκε.
[4] Στράτος Δορδανάς, Έλληνες εναντίον Ελλήνων: Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη, 1941-1944, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 443-450.
[5] Αντώνιος Δάγκουλας. Ο Δάγκουλας ήταν πρόσφυγας από τη Μικρά Ασία, βενιζελικός. Ήταν, προπολεμικά, αυτοκινητιστής στα Γρεβενά. Ξεκίνησε εντασσόμενος στον ΕΛΑΣ, αλλά αποχώρησε. Χαρακτηρίστηκε έτσι «αντιδραστικός» και επιχειρήθηκε η εξόντωσή του, χωρίς επιτυχία. Οι Γερμανοί τον έφεραν στη Θεσσαλονίκη, τον Μάρτιο του ’44, όπου τέθηκε επικεφαλής της πλέον κακόφημης ομάδας, των «Δαγκουλαίων». Η ομάδα τους, γύρω στα 100 άτομα, είχε άμεση σχέση με τις Γερμανικές αρχές, από τις οποίες εξοπλίστηκε και «εκπαιδεύτηκε» για 15 μέρες, στο γήπεδο της ΧΑΝΘ. Είχαν δήθεν αστυνομικά καθήκοντα, αλλά στην πραγματικότητα ήταν εκτελεστικό απόσπασμα. Δε δίσταζαν δε να ξυλοφορτώνουν ακόμα και αστυνομικά όργανα. Βασικός τους στόχος, βέβαια, ήταν το ΕΑΜ. Οι Δαγκουλαίοι έκαναν μαζικές δολοφονίες το καλοκαίρι του ‘44 και μέχρι την αποχώρηση των Γερμανών, είτε στην κοίτη του Γαλλικού ποταμού, είτε αλλού. Η ομάδα αυτή έκανε και μπλόκα: Νέα Ευκαρπία, 31 Ιουλίου – 14 εκτελέσεις. Καλαμαριά, 13 Αυγούστου – 11 εκτελέσεις. Κάτω Τούμπα, 24 Σεπτεμβρίου – 7 εκτελέσεις. Επιδρομή 4ης Οκτωβρίου – 5 εκτελέσεις. Εννοείται ότι οι εγκληματίες αυτοί δεν παραμελούσαν καθόλου το πλιάτσικο, εις βάρος των θυμάτων τους, αλλά και του υπόλοιπου πληθυσμού. Ας μη θεωρηθεί όμως ότι οι 100 Δαγκουλαίοι ήταν μόνοι ή ξεκάρφωτοι: είχαν πολιτικές επαφές με τον εσμό των φιλοναζιστών της Θεσσαλονίκης, αλλά και με πολύ «καλό κόσμο», σύμφωνα τουλάχιστον με τις καταθέσεις που δόθηκαν στο δικαστικό τμήμα του ΕΛΑΣ, μετά την αποχώρηση των Γερμανών. Ότι υπήρχε σχέση συνευθύνης με κόσμο πέρα από την ομάδα είναι προφανές. Αλλιώς, δεν θα μπορούσε να ευδοκιμήσει ένα τέτοιο λουλούδι. Όσο για το Δάγκουλα, πέθανε νοσηλευόμενος (τραυματίας) και το πτώμα του διαπομπεύτηκε στους δρόμους της Θεσσαλονίκης.
[6] Στρ. Δορδανάς, Έλληνες εναντίον Ελλήνων…, ό.π., σ. 309.
[7] Στέφανος Σαράφης, Άπαντα, τόμος Α΄: Ο ΕΛΑΣ, Σύγχρονο Βιβλίο, Αθήνα 1964, σ. 409.
[8] Στρ. Δορδανάς, Έλληνες εναντίον Ελλήνων…, ό.π., σ. 473-475.
[9] Κώστας Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1921-1944), Νησίδες, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 253.
[10] Στέφ. Σαράφης, Άπαντα, τόμος Α΄: Ο ΕΛΑΣ, ό.π., σ. 418.
[11] Γεράσιμος Αυγερόπουλος (επ.), Στ’ άρματα! Στ’ άρματα! Ιστορία της εθνικής αντίστασης, τόμος Β΄, Γιαννίκος, Αθήνα 1964, σ. 177-178· Κ. Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1921-1944), ό.π., σ. 254.
[12] Κ. Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1921-1944), ό.π., σ. 254.
[13] Στέφ. Σαράφης, Άπαντα, τόμος Α΄: Ο ΕΛΑΣ, ό.π., σ. 418.
[14] Γερ. Αυγερόπουλος (επ.), Στ’ άρματα! Στ’ άρματα!…, ό.π., σ. 179-182.
[15] Στ. Σαράφης «Ο ΕΛΑΣ».
[16] Στρ. Δορδανάς, Έλληνες εναντίον Ελλήνων…, ό.π., σ. 480-483.
[17] Γιώργος Καφταντζής (επ.), Το ναζιστικό στρατόπεδο Παύλου Μελά Θεσσαλονίκης 1941-1944 όπως το έζησε και το περιγράφει στο ημερολόγιό του ένας όμηρος ο Λεωνίδας Γιασημακόπουλος, τόμος ΙΙ, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 317-327.
[18] Γερ. Αυγερόπουλος (επ.), Στ’ άρματα! Στ’ άρματα!…, ό.π., σ. 182-184· Στέφ. Σαράφης, Άπαντα, τόμος Α΄: Ο ΕΛΑΣ, ό.π., σ. 504· Κ. Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1921-1944), ό.π., σ. 254.
[19] Γερ. Αυγερόπουλος (επ.), Στ’ άρματα! Στ’ άρματα!…, ό.π., σ. 184.
[20] Κ. Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1921-1944), ό.π., σ. 254-256.
Διαδυκτιακές πηγές:
Ριζοσπάστης Παρασκευή 27 Οχτώβρη 2017
alterthess.gr, Η παραμελημένη απελευθέρωση (1944), Του Γιάννη Γκλαρνέτατζη
foivery.wordpress.com
