1
Στην ελληνική κοινωνία υπάρχει ένας βαθιά ριζωμένος “ήπιος” αντισημιτισμός, όπως άλλωστε και σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο. Οι εβραίοι άλλωστε είναι οι θεοκτόνοι, οι σταυρωτήδες του Χριστού, όπως έγραφε το καλοκαίρι του 2003 o επίσκοπος Φαναρίου Αγαθάγγελος, γενικός διευθυντής της Αποστολικής Διακονίας, του επίσημου δηλαδή εκδοτικού οργανισμού της Εκκλησίας: «ουδείς παραγνωρίζει την ιστορική βάση και τον προφανή ρόλο του ιουδαϊκού λαού κατά τα γεγονότα των παθών του Κυρίου. “Των θεοκτόνων ο εσμός, Ιουδαίων έθνος το άνομον…” (Τροπάριο μακαρισμών όρθρου Μεγάλης Παρασκευής), “λαός δυσσεβής και παράνομος” (Ιδιόμελο όρθρου Μεγάλης Παρασκευής) και άλλα παρόμοια τροπάρια σκιαγραφούν την αρνητική και θεοκτόνο στάση των τότε ιουδαίων αρχόντων και λαού, την αντιϊουδαϊκή πολεμική, η οποία “στη διάρκεια της πρώιμης και μέσης βυζαντινής περιόδου εξελίσσεται σε έναν από τους κοινότερους ρητορικούς τόπους και συχνά χρησιμοποιείται με τρόπο συμβολικό” (Ω γλυκύ μου έαρ, ο Επιτάφιος Θρήνος, Αθήνα 2001, σελ. 90, πρβλ. και την περίπτωση του Ιούδα)»1.
Αυτό ακριβώς το αντιεβραϊκό μένος αποτυπώνεται και στο διήγημα Παιδική Πασχαλιά που έγραψε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, στο οποίο περιγράφει το έθιμο της “καύσης του Οβριού” που πραγματοποιείται στην εκκλησίες της ελληνικής επαρχίας το βράδυ της Ανάστασης. Στο απόσπασμα του Παπαδιαμάντη συναντάμε όλα τα αναχρονιστικά αντισημιτικά στερεότυπα που είναι ζωντανά μέχρι σήμερα: «Τὸ ἀπόγευμα πάλιν, ἀφοῦ ἐψάλη ἡ Β´ Ἀνάστασις κ᾽ ἔγινεν ἡ Ἀγάπη, ἐξῆλθαν ὅλοι εἰς τὴν πλατεῖαν κ᾽ ἐθεῶντο τὴν πυρπόλησιν τοῦ Ἑβραίου. Τί ἄσχημος καὶ τί εὐμορφοκαμωμένος ποὺ ἦτον ὁ Ἑβραῖος! Εἶχε μίαν χύτραν ὡς κεφαλήν, εἶχε καὶ λινάρι ὡς γένειον. Ἔφερε καὶ ζεῦγος γυαλιὰ (ἡ Μόρφω τὰ ἐνθυμεῖτο ὅλα), ὅμοια μ᾽ ἐκεῖνα ποὺ φορεῖ ἡ γραῖα μάμμη ὅταν ράπτῃ ἢ ἐμβαλώνῃ τὰ παλαιὰ ροῦχά της. Εἶχε κ᾽ ἕνα σακκούλι ἢ πουγγὶ κρεμασμένον εἰς τὸ ἀριστερὸν πλευρόν του. Ἐφόρει μακριά, μακριὰ φορέματα, παρδαλά, ραβδωτά! Καὶ ἀφοῦ τὸν ἐκρέμασαν ὑψηλὰ ὑψηλά, ἕως ἑπτὰ ὀργυιὰς ἐπάνω, ἤρχισαν οἱ ἄνδρες νὰ τὸν ματιάζουν*, νὰ τὸν τουφεκίζουν ὅλοι, ἑωσότου τὸν ἔκαυσαν»2.
Ποια, όμως, είναι η απόσταση που χωρίζει τον “ήπιο” αντισημιτισμό που κρύβεται πίσω από θρύλους, φήμες και θρησκευτικά έθιμα από τα πογκρόμ και τα στρατόπεδα εξόντωσης; Ο θρησκευτικός αντισημιτισμός “χαμηλής έντασης” αποτέλεσε το λίπασμα για να κάνει γόνιμο το έδαφος του ριζοσπαστικού φυλετικού αντισημιτισμού, που επιδίωξε τον ολοκληρωτικό αφανισμό των Εβραίων. Στην Ελλάδα με τις διάσπαρτες εβραϊκές κοινότητες, στα χρόνια της κατοχής σχεδόν το 90% των Ελλήνων Εβραίων δολοφονήθηκε. Στη Θεσσαλονίκη το αντίστοιχο ποσοστό ανεβαίνει στο 96%. Μετά από αυτό το μαζικό έγκλημα που διέπραξαν οι κατακτητές μαζί με τους Έλληνες συνεργάτες τους υποτίθεται πως ο αντισημιτισμός θα έπρεπε να αποτελεί σκοτεινό παρελθόν για την ελληνική κοινωνία.
Κι όμως, ο αντισημιτισμός ζει και βασιλεύει τόσο στο διάχυτο “χαμηλής έντασης” κοινωνικό επίπεδο όσο και στις ριζοσπαστικές μορφές του. Ακόμα τα κατασκευασμένα “Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών” πουλάνε χιλιάδες αντίτυπα3, η άρνηση του Ολοκαυτώματος αποκτά κοινωνικά ερείσματα, ο συνωμοσιολογικός “λίβελος του αίματος” παίρνει νέες μορφές προσαρμοζόμενος στο νέο κοινωνικό περιβάλλον, τεράστιο κομμάτι της κοινωνίας θεωρεί πως οι Εβραίοι μέσω μιας σκιώδους παγκόσμιας υπερκυβέρνησης κινούν τα νήματα και ελέγχουν τα ΜΜΕ, τις τράπεζες και το διεθνές κεφάλαιο, ενώ νέες θεωρίες συνωμοσίας αναπτύσσονται, όπως η υποτιθέμενη εμπλοκή των Εβραίων στην επίθεση στους Δίδυμους Πύργους. «Οι Εβραίοι μυρίζουν αίμα», έλεγε ο επικεφαλής του ΛΑΟΣ, Γιώργος Καρατζαφέρης, ενώ ο Άδωνις Γεωργιάδης, σημερινός Αντιπρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας, διαφήμιζε επί χρόνια το αντισημιτικό παραλήρημα του Κώστα Πλεύρη, με τίτλο “Οι Εβραίοι, όλη η αλήθεια”. Ο διάχυτος αντισημιτισμός δεν αφορά μόνο την ακροδεξιά, αλλά επεκτείνεται και σε άλλους πολιτικούς χώρους. Ακόμα και ο “αντισυστημικός” μουσικός Τζίμης Πανούσης σε ένα αντισημιτικό παραλήρημά του στην εκπομπή Δούρειος Ήχος το 2009, έλεγε εργαλειοποιώντας χυδαία το παλαιστινιακό ζήτημα: «Εβραίοι – Γουρούνια – Δολοφόνοι κακή σας μέρα, κακό ψόφο να ‘χετε. […] Μούμιες να γίνετε ταριχευμένες και να θαφτείτε στα έγκατα των πυραμίδων που φτιάχνετε από τα λεφτά που μαζεύετε. Από αρχαιοτάτων χρόνων, όχι και πολύ να μην το παρακάνουμε, επί Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας όπου εδραιώθηκε το δίκαιο που πατούν οι σεμνοί και ταπεινοί ελβετόψυχοι επιτρέπεται δια νόμου στους εβραίους της εποχής να κάνουν μόνο τρία επαγγέλματα: να είναι σαράφηδες στο δρόμο, να είναι κλόουν και ηθοποιοί στο δρόμο και να μαζεύουν τα σκουπίδια στους δρόμους. Ότι ακριβώς κάνουν και σήμερα… Και εξηγούμαι: ελέγχουν οι εβραίοι όλες τις τράπεζες της αμερικανικής αυτοκρατορίας ελέγχουν όλο το Σόου Μπιζ που είναι σε επιδέξια εβραϊκά χέρια και συνεχίζουν ακάθεκτοι να μαζεύουν όλα του κόσμου τα σκουπίδια έχοντας στην ιδιοκτησία τους τα μουσεία. Τοκογλύφοι, τσιρκολάνοι και σκουπιδιάρηδες μια ζωή». Συμπλήρωνε μάλιστα πως θα χρησιμοποιεί το σύνθημα Εβραίοι Γουρούνια Δολοφόνοι: «κι ας ενοχλούνται οι Δωσίλογοι της Αριστεράς και οι κωλόγριες του Πολιτικού Ορθολογισμού». Το παραλήρημα αυτό του Πανούση4 ταιριάζει γάντι με το σύνθημα που φώναζαν οι Χρυσαυγίτες σε συγκεντρώσεις τους: Εβραίοι – Γουρούνια – Φονιάδες των λαών!
Ο αντισημιτισμός, βεβαίως, διαπλέκεται όχι μόνο με τη συνωμοσιολογία και τη θρησκοληψία, αλλά και με τον εθνικισμό. Έτσι, σε μακεδονομαχικό συλλαλητήριο τον Ιανουάριο του 2019 στο Σύνταγμα υπήρχε ένα πανό που έγραφε: «Εβραίοι και Βαλκάνιοι της Βουλής τη βάψατε». Το σύνθημα αυτό αναπαρήγαγε τον γνωστό συνωμοσιολογικό μύθο πως οι Έλληνες πολιτικοί είναι μόνο κατ’ όνομα Έλληνες, καθώς στην πραγματικότητα έχουν κρυπτοεβραϊκή καταγωγή και προδίδουν την Ελλάδα. Στα εθνικιστικά συλλαλητήρια εκείνων των χρόνων υπήρχαν κι άλλα αντισημιτικά συνθήματα, όπως: «Εβραίοι της Βουλής», «Ταλμούδ και Καββάλα εχθρός της ανθρωπότητας», «Rothschild, το τέλος σου έρχεται», «Θάνατος στον σιωνισμό». Χαρακτηριστικός είναι και ο τίτλος εκπομπής Leaders στις 4 Μαρτίου του 2019, με φιλοξενούμενο τον Γιώργο Καρατζαφέρη: “Ο Σόρος και η προδοσία της Μακεδονίας”. Στην εκπομπή, μάλιστα, ο Καρατζαφέρης συνδέει την “λαθροεισβολή” με τον Σόρος και χαρακτηρίζει την συμφωνία των Πρεσπών και την “παράδοση” της Μακεδονίας ως κομμουνιστική ρεβάνς για την ήττα του εμφυλίου!
Ο αντισημιτισμός παίρνει και ακτιβίστικη μορφή, κυρίως μέσω επιθέσεων (ακόμα και εμπρησμών)5 σε μνημεία, συναγωγές και νεκροταφεία σε πολλές πόλεις της Ελλάδας (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Ρόδος, Λευκάδα, Καβάλα, Καστοριά, Βέροια, Λάρισα, Δράμα, Ξάνθη, Τρίκαλα, Χανιά, Γιάννενα, Κομοτηνή κλπ). Αυτή η μεγάλη γεωγραφική διασπορά είναι ενδεικτική για το πώς ο αντισημιτισμός είναι διαποτισμένος χρόνια στην ελληνική κοινωνία. Οι δράστες συνήθως ζωγραφίζουν στα μνημεία αγκυλωτούς σταυρούς κι άλλα ναζιστικά, εθνικιστικά και θρησκευτικά σύμβολα, ενώ γράφουν συνθήματα όπως “Juden Raus”, “With Jews you Lose”, “Εβραϊκά φίδια έξω”, “Εβραίοι φονιάδες των λαών”, “Κάτω η Νέα Δικτατορία. Μασονία ίσον εβραιοσιωνισμός”, “Κάψτε τους Εβραίους”. Σε ένα σύνθημα μάλιστα οι νεοναζί μπλέκουν τον επιφανειακό “αντικαπιταλισμό” με το αντιεβραϊκό τους μένος: “Death to capitalism and Jews”.
“Αγαπημένο” μνημείο των νεοναζί και στόχος πολλαπλών επιθέσεων είναι το μνημείο για το εβραϊκό νεκροταφείο που βρίσκεται από το 2014 στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Την τελευταία φορά που οι νεοναζί “επισκέφθηκαν” το μνημείο ήταν στις 29 Δεκεμβρίου του 2022, πραγματοποιώντας φθορές και ζωγραφίζοντας αγκυλωτούς σταυρούς και στόχους. Οι επιθέσεις αυτές αποκτούν μεγάλο συμβολικό χαρακτήρα, καθώς η καταστροφή του νεκροταφείου το 1942 αποτέλεσε την “εισαγωγή” για την εξόντωση της εβραϊκή κοινότητας της Θεσσαλονίκης. Οι ναζί και οι Έλληνες συνεργάτες τους επιτέθηκαν πρώτα στους νεκρούς, θυμίζοντας τη φράση του Βάλτερ Μπένγιαμιν: «ούτε και οι νεκροί δεν θα είναι ασφαλείς από τον εχθρό, εάν νικήσει».
2
Είναι ελάχιστα γνωστή στην πόλη της Θεσσαλονίκης η ιστορία του εβραϊκού νεκροταφείου, παρ’ ότι καταλάμβανε μια τεράστια έκταση στο κέντρο της πόλης: το 1930 η έκτασή του έφτανε στα 357.796 τετραγωνικά μέτρα, ενώ η σημερινή πανεπιστημιούπολη είναι χτισμένη εξ ολοκλήρου πάνω στην έκταση που “φιλοξενούσαν” τα εβραϊκά μνήματα. Από τότε το ελληνικό κράτος επεδίωκε την απαλλοτρίωση της έκτασης και τη μεταφορά του νεκροταφείου σε άλλο χώρο. Τον Φεβρουάριο του 1930 ο Υπουργός Γενικός Διοικητής Μακεδονίας Στυλιανός Γονατάς σε έγγραφό του προς το Υπουργείο Εσωτερικών σημείωνε τη μεγάλη έκταση του εβραϊκού νεκροταφείου και πρότεινε την μετατόπισή του σε άλλο σημείο, με αποζημίωση της Ισραηλινής Κοινότητας. Ας σημειωθεί πως ο βενιζελικός στρατιωτικός Σ. Γονατάς στήριξε τη φασιστική οργάνωση Εθνική Ένωση Ελλάς, η οποία ευθύνονταν για πλήθος αντισημιτικών ενεργειών, όπως η ένοπλη επίθεση στα γραφεία του αθλητικού συλλόγου Μακάμπη στη Θεσσαλονίκη (24 Ιουνίου 1931) και το άγριο πογκρόμ κατά των Εβραίων σε συνοικισμούς της Θεσσαλονίκης, που κορυφώθηκε με τον εμπρησμό του Καμπέλ (29 Ιουνίου 1931). Επίσης, κατά τη διάρκεια της κατοχής ο Γονατάς πρωταγωνίστησε στην ίδρυση των δωσιλογικών Ταγμάτων Ασφαλείας, μαζί με τον επίσης βενιζελικό Θεόδωρο Πάγκαλο.
Τον Αύγουστο του 1930 ανακοινώθηκε η απαλλοτρίωση του εβραϊκού νεκροταφείου με σκοπό την επέκταση του πανεπιστημίου. Ένα χρόνο αργότερα, οι τριεψιλήτες προχώρησαν στη λεηλασία εκατοντάδων εβραϊκών τάφων, με αποτέλεσμα τη δημιουργία μεικτού κλιμακίου φύλαξης ύστερα από διάβημα της Ισραηλινής Κοινότητας προς τον αστυνομικό διευθυντή Γιώργο Καλοχριστιανάκη. Ο συγκεκριμένος αστυνομικός διευθυντής, όμως, δεν ήταν κάποια αθώα περιστερά που ήθελε να προστατέψει την εβραϊκή κοινότητα από τη φασιστική βία. Στις 29 Νοεμβρίου του 1932 σε έκθεσή του για την κομμουνιστική δράση στην πόλη αναφέρει: «Η κομμουνιστική προπαγάνδα έχει διεισδύσει μεταξύ των Ισραηλιτικών μαζών εις μέγιστων βαθμών εν αναλογία προς τας χριστιανικάς εργατικάς μάζας, αφ ενός λόγω της δυστυχίας ήτις μαστίζει ταύτας και αφ’ ετέρου λόγω της ασκούμενης από μακρού χρόνου κομμουνιστικής προπαγάνδας υπό της Ισπανοεβραϊκής εφημερίδος “Αβάντι”, επίσημον όργανο του Κομμουνιστικού Κόμματος. Επικεφαλής των κομμουνιστών Ισραηλιτών είναι ο βουλευτής του Ενιαίου Μετώπου Μισέλ Καζές»6. Ο εβραίος κομμουνιστής Μ. Καζές φυλακίστηκε στην Ακροναυπλία που αναφέρεται στην έκθεση φυλακίστηκε στην Ακροναυπλία και την Κέρκυρα από τη δικτατορία Μεταξά το 1939 και εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στις 30 Δεκεμβρίου του 1942. Για τους τριεψιλήτες και τους υπόλοιπους φασίστες ο αντισημιτικός και αντικομμουνιστικός αγώνας ήταν ενιαίος και για αυτό είχαν την ανοχή ή τη στήριξη των βενιζελικών.
Ήδη, λοιπόν, από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 τέθηκαν τα θεμέλια για την καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου, η οποία τελικά πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής, μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Γερμανούς στις 8 Απριλίου του 1941. Αυτοί που αιτήθηκαν την καταστροφή του νεκροταφείου ήταν οι Έλληνες αντισημίτες, μεταξύ των οποίων και μέλη του δημοτικού συμβουλίου της πόλης. Ήδη από το 1937 η έκταση του νεκροταφείου είχε μειωθεί, καθώς με μια κίνηση καλής θέλησης η Ισραηλιτική Κοινότητα παραχώρησε 12.400 τ.μ. προκειμένου να επεκταθούν οι πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις. Στο παραχωρηθέν τμήμα βρίσκονταν ενταφιασμένοι σημαντικοί ραβίνοι. Ωστόσο, η παραχώρηση αυτή δεν ικανοποίησε τις ορέξεις των Ελλήνων αντισημιτών, που είδαν στις κατοχικές δυνάμεις ένα στήριγμα για την υλοποίηση των σχεδιασμών τους.
Τον Δεκέμβριο του 1942 ο Γερμανική Διοίκηση με επικεφαλής τον Μαξ Μέρτεν ένέκρινε το σχέδιο απαλλοτρίωσης του εβραϊκού νεκροταφείου. Ο σχεδιασμός αυτός αποτέλεσε έναν ακόμα κρίκο της αλυσίδας της δίωξης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, που ξεκίνησε με τα καψώνια της 7ης Ιουλίου του 1942 και κατέληξε στη συστηματική εξόντωση του συνόλου σχεδόν της Κοινότητας στα στρατόπεδα εξόντωσης. Στις 6 Δεκεμβρίου του 1942 ο Μέρτεν επισκέφθηκε το εβραϊκό νεκροταφείο συνοδευόμενος από τον Γενικό Διοικητή της Μακεδονίας Βασίλη Σιμωνίδη, τον αρχιραβίνο Τσβι Κόρετς και άλλους αντιπρόσωπους της χριστιανικής και εβραϊκής κοινότητας. Παρά την υπόσχεση του Μέρτεν για μερική μόνο απαλλοτρίωση του νεκροταφείου και διατήρηση των τάφων που είχαν δημιουργηθεί τα τελευταία 30 χρόνια, η καταστροφή των μνημάτων ήταν ολοκληρωτική. Σύντομα οι ταφόπλακες και οι επιτύμβιες στήλες χρησιμοποιήθηκαν ως δομικό υλικό για οικοδομικές εργασίες σε όλη τη Θεσσαλονίκη. Πολλοί φρόντισαν να επωφεληθούν από το πλιάτσικο, από τους Γερμανούς αξιωματικούς που κατασκεύασαν πισίνα για την κατοχική αναψυχή τους μέχρι τη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης που χρησιμοποίησε τις ταφόπλακες για την ανακατασκευή του ναού του Αγίου Δημητρίου και από το Δήμο Θεσσαλονίκης που έφτιαξε τα κράσπεδα των πεζοδρομίων μέχρι τους κοινούς τυμβωρύχους:
«Η λεηλασία συνεχίστηκε υπό τα βλέμματα της αρχαιολογικής υπηρεσίας, που κατέγραφε τα παλαιότερα εκ των μνημάτων και διεκπεραιώνοντας τα διάφορα αιτήματα, κυρίως χριστιανικών ναών, για χρήση των μαρμάρινων και αναθηματικών πλακών ως οικοδομικά υλικά. Σχεδόν τετρακόσιες χιλιάδες τάφοι διαλύθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν σε εκκλησίες, πεζοδρόμια, κρήνες και σχολεία, ενώ συμπολίτες έπαιρναν για ιδία χρήση μάρμαρα, πέτρες και τούβλα. Τις νύχτες τυμβωρύχοι έψαχναν ανάμεσα στα σκόρπια οστά για πολύτιμα είδη, ενώ ακόμα και το 1946, ένα χρόνο μετά τη λήξη του πολέμου και το νέο για τη μαζική δολοφονία των Εβραίων της Ευρώπης, η αρχαιολογική υπηρεσία μάζευε πλάκες από το νεκροταφείο για να τις χρησιμοποιήσει στην αποπεράτωση του ναού του Αγίου Δημητρίου και του περιβάλλοντος χώρου, αναφέροντας ότι η Εβραϊκή Κοινότητα δεν είχε δικαίωμα επί των υλικών του νεκροταφείου.
Ένα μεγάλο μέρος των κατεστραμμένων εβραϊκών τάφων χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό, και δη σε αρκετούς χριστιανικούς ναούς. Με επίσημη συμμετοχή των ελληνικών δημόσιων υπηρεσιών, καταρτίστηκε κατάλογος των αιτούντων προς διάθεση μαρμάρινων και άλλων υλικών από τους κατεστραμμένους τάφους. Ακόμα και σήμερα ίχνη της εβραϊκής παρουσίας και των ταφικών σπαραγμάτων εντοπίζονται σε διάφορα σημεία της Θεσσαλονίκης (…)»7.
Εν τέλει, το ζήτημα έκλεισε γραφειοκρατικά με την υπ’ αριθμόν 5880 διαταγή του κατοχικού υπουργείου Οικονομικών στις 14-10-1943, σύμφωνα με την οποία το νεκροταφείο χαρακτηρίστηκε ως ακίνητο που είχε εγκαταλειφθεί από τους ιδιοκτήτες, ενώ οι μελλοθάνατοι Εβραίοι αποκαλούνταν ως “αποδημούντες”…
3
Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης πριν οδηγηθούν στα στρατόπεδα εξόντωσης έπρεπε να βιώσουν την καταστροφή των τάφων των προγόνων τους. Το γεγονός αυτό δεν αποτελεί σύμπτωση. Όπως και η μεταπολεμική τελετουργία των βεβηλώσεων των τάφων και των μνημείων από τη σπορά των ηττημένων του 1945. Ήδη από το 1944 ο Μαξ Χορκχάιμερ και ο Τεοντόρ Αντόρνο έγραφαν στη Διαλεκτική του Διαφωτισμού: «Η καταστροφή των κοιμητηρίων δεν είναι απλή υπερβολή του αντισημιτισμού, είναι ο ίδιος ο αντισημιτισμός. Οι προγεγραμμένοι ξυπνούν μοιραία την επιθυμία για τέλεση προγραφών. Η βία ανάβει από τα σημάδια που έχει αφήσει επάνω τους η βία».
Πολύκαρπος Γ.
Σημειώσεις:
1. Βλ. Το άρθρο του Ιού, Οι “σταυρωτήδες” και η Εκκλησία: http://www.iospress.gr/ios2004/ios20040411a.htm
2. Το απόσπασμα αλιεύθηκε από την ιστοσελίδα της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών και διατηρήθηκε η μορφή του πρωτότυπου κειμένου.
3. Ο μύθος των Πρωτοκόλλων των Σοφών της Σιών αντέχει σταθερά στο χρόνο, παρ’ ότι έχει αποδεχθεί περίτρανα η κιβδηλότητά τους. Ακόμα και οι εθνικοσοσιαλιστές είχαν αποδεχθεί την πλαστότητά τους, αν και τα χρησιμοποίησαν ως ένα βαθμό για προπαγανδιστικούς λόγους. Για τον Χίτλερ δεν ήταν ανάγκη να υπάρχει μια μυστική εβραϊκή συνωμοσία για παγκόσμια κυριαρχία. Οι Εβραίοι καταστρέφουν τις αξίες της Άριας φυλής εξ αιτίας του προκαθορισμένου φυλετικού τους ενστίκτου. Όπως έγραφε ο Γκαίμπελς στο ημερολόγιό του στις 13 Μάϊου του 1943: «Ο Φύρερ θεωρεί ότι οι Εβραίοι δεν χρειάζεται καθόλου να εργάζονται για ένα καθορισμένο πρόγραμμα. Εργάζονται σύμφωνα με το φυλετικό ένστικτό τους, το οποίο θα τους παρακινεί πάντα να προχωρούν στο είδος δράσης που βλέπουμε σε όλη την πορεία της ιστορίας τους» (βλ. Richard J. Evans, Θεωρίες συνωμοσίας για τον Χίτλερ. Το Τρίτο Ράιχ και η παρανοϊκή φαντασία, εκδ. Αλεξάνδρεια).
4. Αυτό δεν ήταν το μόνο παραλήρημα του Τζίμη Πανούση. Στις 4 Φεβρουαρίου του 2015 ο Πανούσης εμφανίστηκε στην εκπομπή του Δημήτρη Καζάκη στο κανάλι του ΕΠΑΜ μιλώντας για “εβαραιομασώνους” από τους οποίους πρέπει να απαλλαγούμε και προχωρώντας σε ένα ομοφοβικό παραλήρημα. Μεταξύ πολλών άλλων χαρακτήρισε τον Γαβριήλ Σακελαρίδη ως “τελειωμένη κοπέλα”. Και φυσικά, δεν έλλειψαν οι κλασικές συνωμοσιολογικές μπαρούφες για τις ένοπλες οργανώσεις και τη δράση του αναρχικού χώρου. Σε άλλη του συνέντευξη στο in.gr ο Πανούσης προχώρησε σε χυδαία σχετικοποίηση του Ολοκαυτώματος αποκαλώντας το Νταχάου παιδική χαρά μπροστά στη Γάζα. Για άλλη μια φορά ο πόνος του παλαιστινιακού λαού χρησιμοποιήθηκε ως πρόσχημα για εκφορά αντισημιτικού λόγου.
5. Στις 5 και 16 Ιανουαρίου του 2010 πραγματοποιήθηκαν δυο αλλεπάλληλες εμπρηστικές επιθέσεις στην εβραϊκή συναγωγή στα Χανιά. Ένα χρόνο μετά, τον Απρίλιο του 2011 πραγματοποιήθηκε εμπρησμός της Συναγωγής στη Κέρκυρα. Στις ενέργειες με αντισημιτικό υπόβαθρο μπορούμε να συμπεριλάβουμε και την βομβιστική επίθεση στην Τεκτονική Στοά στις 13 Ιουλίου του 2023, καθώς ο βομβιστής, ενεργό μέλος της ακροδεξιάς αντιεμβολιαστικής γκρούπας “Θεματοφύλακες του Συντάγματος”, θεωρεί τους μασόνους ως πιόνια των Εβραίων. Όπως γράφει ο ίδιος: «Η μασονία λοιπόν στην Ελλάδα όπως και σε όλο τον κόσμο, εργάζεται υπέρ των γενικών συμφερόντων και της μεγάλης ιδέας των Σιωνιστών του Ισραήλ, λατρεύοντας ως “Θεό” τον σατανά και “άρχοντα του κόσμου τούτου”. Και όλες οι μεγάλες Μασονικές στοές όπως της Αχαρνών που δέχτηκε την βομβιστική επίθεση, ονομάζονται από τους Μασόνους “Μεγάλοι Ναοί”».
6. Η έκθεση είναι αναρτημένη στο ψηφιακό αρχείο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών “Ελευθέριος Βενιζέλος”.
7. Ανδρέας Κ. Μπουρούτης, Ολοκαύτωμα στη Θεσσαλονίκη. Η ιταλική στάση και οι Εβραίοι μαθητές του Ουμπέρτο Πρίμο (εκδόσεις Αλεξάνδρεια)
